قناعت (سیره نبوی)قناعت و خرسندی یکی از ویژگی‌های پسندیده انسان‌های باایمان است. افراد خودساخته در پرتو چنین روحیه‌ای، هیچ‌گاه به مال و منال دیگران چشم طمع نمی‌دوزند و برای کسب مال و مقام، شخصیت والای خویش را پای‌مال نمی‌کنند. آموزه‌های دینی، مسلمانان را در به دست آوردن این صفت، تشویق می‌کند. قناعت در آیین اسلام یکی از مکارم اخلاق و ویژگی‌های پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. از پیامبر اکرم نقل شده که قناعت هدیه‌ای الهی و بهتر از صبر است. قناعت هیچ‌گاه به معنای ناداری و فقیرانه زندگی کردن نیست. از این‌رو، اسلام، تلاش برای زندگی بهتر را نه تنها ناپسند نمی‌داند، بلکه این کار امری مقدس است و به منزله مجاهدت در راه خدا به شمار می‌آید. ۱ - واژهشناسیماده "قنع" اگر در باب "فعَل یفعَل"باب فرعی ثلاثی مجرد، (به طور کلی در ثلاثی مجرد اگر حرکت عین الفعل ماضی و مضارع با یکدیگر همسان بودند آن باب، جزو بابهای فرعی و در صورت عدم همسانی حرکت عین الفعل در ماضی و مضارع، آن باب جزو بابهای اصلی ثلاثی مجرد به شمار می‌آید.) مانند "منَع یمنَع" به کار رود به معنی سؤال (درخواست) خواهد بود و اگر در باب "فعِل یفعَل"؛ مانند "علِم یعلَم" به کار رود که مصدر آن قناعة و قنعان است به معنی رضا و خوشنودی می‌باشد. [۲]
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول، ص۶۸۵.
در اصطلاح "قانع" به کسی گویند که به کم راضی و خشنود است و هیچ اثری از نارضایتی حتی در چهره او دیده نمی‌شود.ماده "قنع" در قرآن دو بار به کار رفته است که تنها یکی از آن‌ها به معنی مورد بحث است، آن‌جا که خداوند در قرآن می‌فرماید: «فَکُلُوا مِنْها وَ اَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ؛ و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید! » در ترجمه آیات از ترجمه آیت‌الله مکارم استفاده شده است. که در آیه شریفه مراد از قانع کسی است که به آنچه به او می‌دهند یا دارد، قناعت می‌کند (و راضی است). [۶]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ ش، چاپ سوم، ج۷، ص۱۳۷.
۲ - چیستی قناعت در کلام نبویدر روایتی از پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که آن حضرت مواردی را از جبرئیل پرسیدند که یکی از آن‌ها پیرامون چیستی قناعت بود که جبرئیل در پاسخ، این چنین به پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرضه داشت که: "... و قناعت آن است که (انسان) به آنچه از (روزی) دنیا به او می‌رسد اکتفاء کند و با چیز کم بسازد و بر عطای اندک (از طرف خدا) سپاس گزارد. " همچنین در روایات متعددی وارد شده که آن حضرت از قناعت با عناوینی چون: برکت، [۸]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۶، ص۲۳۹.
گنجی پایان‌ناپذیر، [۹]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۶، ص۲۳۹.
[۱۰]
خسروی حسینی، سید غلامرضا، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، انتشارات مرتضوی، تهران، ۱۳۷۵ ش، چاپ دوم، ج۳، ص۲۵۴ ذیل ماده قنی.
[۱۱]
پاینده، ابوالقاسم، پیام رسول، ترجمه نهج الفصاحه، نشر طلوع مهر، قم، ۱۳۸۵ ش، چاپ اول، ص۵۶۰.
[۱۲]
جنتی، احمد، ترجمه تحف العقول، نشر مؤسسه امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول، ص۱۵۳.
دریایی از مال که کرانه ندارد، [۱۳]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱۳، ص۱۸۱.
سواری دهنده‌ای که رضایت خدای متعال را به همراه دارد و سوار خویش را به سرای خدا می‌رساند، [۱۴]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱۳، ص۱۸۱.
و جز آن، یاد فرموده‌اند.همچنین آن حضرت در جای دیگری قناعت را اکتفا کردن به مقدار نیاز نیز دانسته‌اند، در این باره نقل شده است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابوذر فرمود: "به توانگری‌ای که خدا به تو می‌دهد، توانگر شو"! گفتم: ای پیامبرخدا! آن چیست؟ فرمود: " صبحانه یک روز و غذای شام یک شب (منظور دو وعده غذا در هر روز است). [۱۵]
خراسانی علم‌الهدی، نهج‌الخطابة، سخنان پیامبر و امیرالمؤمنین، کتابخانه صدر، تهران، سال۱۳۷۴ ش، چاپ دوم، ج۱، ص۴۴۸.
پس هر که به آنچه خدا روزی‌اش نموده، قناعت ورزد، توانگرترینِ مردم است." [۱۶]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱۳، ص۳۵۹.
۳ - یادکرد قناعت پیامبر در دیگر ادیاندر روایات ما از آن حضرت نقل شده است که فرموده‌اند: قبل از ظهور نبی‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یهودیان به اعراب می‌گفتند: ای اعراب، الان عصری است که در آن پیامبری از مکه ظهور می‌کند و به این شهر (یثرب) هجرت می‌کند و او خاتم الانبیاء و بهترین آن‌ها است. در چشمانش لکه سرخ رنگ و در بین کتف‌هایش مهر پیامبری هست و او لباس خشن می‌پوشد و به مقداری نان خشک و خرما قناعت می‌کند. [۱۷]
استاد ولی حسین آداب، سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام، پیام آزادی، تهران، ۱۳۸۱ ش، چاپ سوم، ص۲۰۶.
[۱۸]
عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، مؤسسه امام خمینی ره، قم، ۱۳۸۳ ش، چاپ چهارم، ج۲، ص۲۳۵.
زبیر بن باطا پیرمرد با تجربه و کهن‌سالی که نابینا شده بود و از یهود بنی‌قریظه به شمار می‌رفت، نیز در این باره به اطرافیان خود گفت: "در توراتی که خدا برای ما نازل کرده است، خواندم که خداوند پیامبری را در آخرالزمان مبعوث می‌کند که خروج او از مکه و مهاجرتش به مدینه، می‌باشد. او بر الاغ برهنه سوار می‌شود و عبا می‌پوشد و به کمی نان و خرما قناعت می‌کند و... " [۱۹]
علامه مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، نشر اسلامیه، تهران، سال چاپ مختلف، نوبت چاپ‌مکرر، ج۲۰، ص۲۲۲.
[۲۰]
عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، مؤسسه امام خمینی ره، قم، ۱۳۸۳ ش، چاپ چهارم، ج۳، ص۲۱۷.
۴ - قناعت هدیه‌ای الهیاز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که روزی جبرئیل نزد ایشان آمد و عرضه داشت: "ای رسول‌خدا! خداوند مرا به همراه هدیه‌ای به سوی تو فرستاده است که این هدیه به احدی پیش از تو داده نشده است! رسول‌خدا فرمود: آن چیست؟ جبرئیل عرض کرد: صبر و بهتر از آن! پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: بهتر از آن (صبر) چیست؟ جیرئیل پاسخ داد: آن قناعت است... ". ۵ - قناعت از صفات بارز رسولاکرمامیرالمومنین (علیه‌السّلام) درباره سیره رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمود: او که درود خدا بر وی و خاندانش باد ـ روی زمین غذا می‌خورد و هم‌چون بندگان می‌نشست و به دست خود پای‌افزار خویش را پینه می‌زد و جامه خود را وصله می‌کرد و بر خر بی‌پالان سوار می‌شد و دیگری را بر ترک خود سوار می‌کرد؛ پرده‌ای بر در خانه او آویخته شده بود که نقش و نگار داشت، یکی از زنان خویش را گفت: «این پرده را از نظرم پنهان کن که هرگاه بدان می‌نگرم، دنیا و زیورهای آن را به یاد می‌آورم». آن حضرت با تمام قلب خویش از دنیا روی گرداند و یاد آن را در وجود خود میراند؛ و دوست داشت که زینت دنیا از او نهان ماند تا زیوری از آن برندارد. دنیا را پایدار نمی‌دانست و در آن امید ماندن نداشت. پس آن را از وجود خود بیرون کرد و دل از آن برداشت و دیده از آن برگرفت. آری چنین است کسی که چیزی را دشمن دارد، خوش ندارد بدان بنگرد یا نام آن نزد وی بر زبان رود. [۲۲]
علامه مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، نشر اسلامیه، تهران، سال چاپ مختلف، نوبت چاپ‌مکرر، ج۱۶، ص۲۸۵.
امام صادق (علیه‌السّلام) نیز در این زمینه فرمودند: خداوند رسول خویش را به اخلاق نیک و پسندیده مخصوص گردانید، شما هم خود را بیازمایید، اگر آن اخلاق نیک در شما بود خدای را سپاس گفته و از او بخواهید تا آن را در شما بیفزاید. سپس امام (علیه‌السّلام) آن‌ها (اخلاق نیک و پسندیده پیامبر) را بدین ترتیب ده خصلت شمرد: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش‌خلقی، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردی. [۲۳]
شیخ صدوق، امالی الصدوق، نشر اعلم، بیروت، ۱۴۰۰ ق، چاپ پنجم، ص۲۲۱.
[۲۴]
شیخ صدوق، معانی الاخبار، جامعه مدرسین قم، ۱۴۰۳ ق، چاپ اول، ص۱۹۲.
[۲۵]
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۵۵.
[۲۶]
محدث عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ۱۱۰۴ ق، نشر آل البیت، قم، ۱۴۰۹ ق، چاپ اول، ج۱۵، ص۱۸۱.
[۲۷]
استاد ولی حسین، آداب سنن و روش رفتاری پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲۳.
۶ - قناعت از بایستگی‌های ایمانپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است که فرموده‌اند: سزاوار است که مؤمن هشت خصلت داشته باشد: وقار در ناملایمات و شکیبایی در بلا و شکر در هنگام گشایش و قناعت به آن چه خداوند متعال به او داده است، ستم نکردن به دشمنان و مزاحم دوستان نشدن و در رنج بودن تن و در آسایش بودن مردم از او. [۲۸]
پاینده، ابوالقاسم، پیام رسول، ترجمه‌ی نهج الفصاحه، ص۶۱۴.
در روایت دیگری آن حضرت خطاب به امیرالمومنین (علیه‌السّلام) فرمودند: یا علی! سزاوار است که در مؤمن هشت خصلت موجود باشد: هنگام فتنه و بروز اختلافات اجتماعی موقّر باشد، در برابر حوادث و بلیات شکیبائی بورزد، در نشیب و سستی زندگی سپاسگزار باشد، به آنچه خدا روزیش فرموده قناعت نماید و... [۲۹]
خراسانی علم الهدی، نهج الخطابة، سخنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امیرالمؤمنین (ع)، نشر کتابخانه صدر، تهران، ۱۳۷۴ ش، چاپ دوم، ج۱، ص۳۳۵.
همچنین آن حضرت فرمودند: "... مالی سودمندتر از قناعت نخواهد بود و آدمی باید با مال اندکی که زندگی را کفایت می‌کند بسازد و از تکاثر دست باز دارد... ". [۳۰]
عطاردی عزیز الله، ایمان و کفر، ترجمه الایمان و الکفر بحار الانوار، انتشارات عطارد، تهران، ۱۳۷۸ ش، چاپ اول، ج۱، ص۵۲۹.
۷ - قناعت از ویژگی‌های عقلپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: خداوند، عقل را از نوری ذخیره و پنهان در علم ازلیِ خود آفرید و هیچ پیامبر فرستاده شده و فرشته مقرّبی را بر آن آگاه نساخت؛ مگر آن‌که دانش را جان آن، فهم را روحش، زهد را سرش، حیا را چشمانش، حکمت را زبانش، مهر را همّتش، و رحمت را دلش قرار داد و آن گاه ده چیز را در او جا داد و او را به سبب آن‌ها توانایی بخشید: یقین، ایمان، راستی، آرامش، اخلاص، مدارا، دهش (بخشش)، قناعت، تسلیم بودن و سپاس‌گزاری. [۳۱]
شیخ مفید، ارشاد القلوب الی الصواب، نشر شریف رضی، قم، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول، ج۱، ص۱۹۸.
[۳۲]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم (فارسی)، ج۱، ص۱۲۹.
۸ - اثرات قناعتاثرات قناعت و عدم آن عبارت است از: ۸.۱ - در دنیاآن حضرت در این باره فرمودند: کسی که به اندک قناعت کند، از بسیار (و زیاد) بی‌نیاز گردد و کسی که به بسیار بی‌نیاز نشود، به چیز اندک و پست نیازمند شود. همچنین فرمودند: «العز فی القناعة و الذل فی القنوع؛ یعنی عزت در خرسندی و قناعت است و خواری در سؤال برای مال.» [۳۴]
خسروی حسینی، سید غلامرضا، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج۳، ص۲۵۵ ذیل ماده قنی.
در جای دیگری ایشان قناعت را از عوامل توسعه اقتصادی [۳۵]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱، ص۸۴.
و از سپاه خرد و عقل بر شمرده‌اند. [۳۶]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱، ص۱۲۱.
در عین حال آن حضرت حالت و روحیه آزمندی در برخی از انسان‌ها را تشریح کرده و در این زمینه می‌فرمایند: دو آزمند، (هیچ‌گاه) سیر نمی‌شوند: جویای دنیا و جویای دانش؛ پس کسی که از دنیا به آنچه خداوند برایش حلال کرده، قناعت کند، سالم می‌مانَد. [۳۷]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۱، ص۵۰۳.
در روایت دیگری، نبی‌گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از اثرات (دنیایی) قناعت این چنین یاد کرده‌اند که: "هر کس به زندگی اندک قناعت کند خداوند به عمل اندک او راضی خواهد شد و هر کس دنبال مال حلال برود زندگی بر او آسان می‌گردد و به خوشی می‌گذراند. " [۳۸]
علامه مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، نشر اسلامیه، تهران، سال چاپ مختلف، نوبت چاپ‌مکرر، ج۷۲، ص۶۵.
[۳۹]
حرانی ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ ق، چاپ دوم، ص۳۷۷.
[۴۰]
عطاردی عزیز الله، مسند الامام الرضا علیه السلام، نشرآستان قدس (کنگره)، مشهد، ۱۴۰۶ ق، چاپ اول، ج۱، ص۲۶۸.
و بالاخره آن حضرت قناعت را مایه آسودگی انسان نیز دانسته‌اند. [۴۱]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۶، ص۲۳۹.
۸.۲ - در آخرتابوذر می‌گوید: عرضه داشتم یا رسول‌اللَّه، آیا آن کسانی که از خدا ترسان‌اند و در مقابل وی خضوع و فروتنی می‌ورزند و ذکر خدا را بسیار می‌گویند، هم آنان بسوی بهشت سبقت می‌گیرند؟ پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: نه! بلکه آنان فقراء مسلمین‌اند. مراد از فقراء مسلمین آن مؤمنی است که به حلال اندک قناعت می‌کنـد که پای بر گردن مردم می‌گذارند تا به بهشت می‌رسند، نگهبانان جنّت می‌گویند آیا به حساب شما رسیدگی شده است؟ می‌گویند ما به چه چیز محاسبه شویم؟ مالی نداشتیم تا بوسیله آن ستم یا عدالت کنیم و از دنیا چیزی به دست ما نرسیده است تا امساک نموده نگه داریم یا میان مردم پخش کنیم، ما فقط پروردگارمان را پرستش می‌نمودیم تا آن زمان که ما را به سرای جاودان خواند و ما هم او را اجابت کردیم و بدین جهان آمدیم! [۴۲]
خراسانی علم الهدی، نهج الخطابة، سخنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امیرالمؤمنین (ع)، نشر کتابخانه صدر، تهران، ۱۳۷۴ ش، چاپ دوم، ج۱، ص۴۴۷.
از دیگر روایاتی که در این باره وارد شده است این روایت است که آن حضرت خطاب به راوی فرمودند: "به آنچه به تو داده شده است، قناعت کن تا کار حسابرسی، بر تو آسان گردد. " [۴۳]
علامه مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، نشر اسلامیه، تهران، سال چاپ مختلف، نوبت چاپ‌مکرر، ج۷۴، ص۱۹۰.
[۴۴]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۴، ص۳۵۷.
۹ - جایگاه شخص قانع نزد خداوندپیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند، خداوند می‌فرماید: " جوانِ معتقد به قضا و قدر من، خشنود از کتاب من، قناعت کننده به روزی من، و رها کننده خواسته‌های نفس به خاطر من، مانند یکی از فرشتگان من است". [۴۶]
محمدی ری شهری و همکاران، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و سلم، دار الحدیث، قم، ۱۳۸۶ ش، چاپ اول، ج۷، ص۳۸۷.
۱۰ - پانویس۱۱ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نگاهی به قناعت در سیره و گفتار نبوی(ص)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۳/۲۸. |